www.powstaniewlkp.fora.pl

Zdzisław

Bogusław Polak (Koszalin) Powstanie wielkopolskie 1918 – 1919. Postulaty badawcze po dziewięćdziesięciu latach.

Według różnych obliczeń bibliografia powstania wielkopolskiego może liczyć nawet do ośmiu tysięcy pozycji, poczynając od opracowań naukowych, przez wydawnictwa źródłowe, popularno-naukowe, po publicystykę. Przy okazji kolejnych „okrągłych” rocznic wybuchu powstania, zwłaszcza w ostatnim dwudziestoleciu, ogłoszono iż dzieje powstania poznane zostały dogłębnie i nie wymagają dalszych badań.
Wielokrotnie zwracaliśmy uwagę, że jest to jak najbardziej mylny pogląd, u którego źródeł leży kilka przyczyn. Przede wszystkim zauważyć trzeba, że ciągle pojawiają nowe źródła, odkrywane nie tylko w archiwach, bibliotekach czy muzeach, ale także w kolekcjach i archiwach prywatnych.
Najpoważniejszym jednak problemem jest pewność znawców zagadnienia, że w tzw. „trofiejnych” archiwach rosyjskich (dawnych sowieckich) znajdują się akta zagrabione przez służby archiwalne NKWD w 1939 r. i od 1945 r. ze zdobytych archiwów niemieckich, szczególnie w Oliwie. Jest to najbardziej wartościowa część dokumentacji wytworzonej przez naczelne władze powstańcze w latach 1918 – 1919 r., akta personalne, akta wywiadu i kontrwywiadu Dowództwa Głównego, wreszcie tak starannie poszukiwane przez władze sowieckie akta personalne.
Po 1956 r. władze ZSRS zwróciły polskim służbom archiwalnym część zagarniętych akt. Jak stwierdziłem podczas kwerendy prowadzonej w Centralnym Archiwum Wojskowym w latach 1966 – 1990, w zasobie tego archiwum znajduje się co najmniej kilkaset jednostek archiwalnych, opatrzonych sygnaturami archiwum Referatu Historycznego Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu czy też archiwum Wojskowego Biura Historycznego w Warszawie.
Zatem do informacji, iż transport akt archiwum poznańskiego miał zostać spalony w czasie transportu na wschód (w rejonie Rawy Ruskiej?), tak naprawdę nie znalazł się ani jeden naoczny świadek tego zdarzenia.
Zespół historyków, skupiony wokół organizowanych od 1972 r. (!) tzw. seminariów kościańskich, zainicjował i w znacznym stopniu zrealizował plan publikowania części najważniejszych źródeł do dziejów powstania. Wprawdzie ukazało się już kilkanaście tomów źródeł, to ciągle na opracowanie i ogłoszenie drukiem oczekują tak ważne źródła, jak rozkazy dzienne Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych byłego zaboru pruskiego (5 stycznia – 12 listopada 1919 r.), „Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej”, rozkazy poszczególnych dywizji piechoty, Naczelnej Komendy Straży Ludowej – Obrony Krajowej, rozkazy dowódców frontowych, raporty bojowe z Frontu Litewsko-Białoruskiego, Frontu Galicyjskiego itd. Oczywiście, podobnych możliwości jest jeszcze wiele, zwłaszcza w skali lokalnej, jak choćby akta powiatowych władz politycznych i wojskowych.
W ciągu ostatnich kilku lat prowadziliśmy kwerendę w londyńskim The National Archives, sprawdzając zawartość kilku zespołów, m.in. akta brytyjskiego ministerstwa Spraw Zagranicznych, resortu wojny, misji wojskowych (1918 – 1992).
Już w tym momencie stwierdzić możemy, że wyniki są pozytywnie zaskakujące, gdyż natrafiliśmy na dziesiątki dokumentów, w różnym stopniu wiążących się z powstaniem wielkopolskim. Kwerenda była możliwa dzięki środkom uzyskanym z grantu resortowego Powstanie wielkopolskie 1918 – 1919. Aspekty wojskowo-polityczne. Do wyników tej kwerendy powrócimy jeszcze w innym miejscu. Gruntownej, kilkuletniej kwerendy - co ustalił Profesor Wiesław Olszewski – wymagają też archiwa niemieckie i francuskie.
Podobne postulaty sformułować można w stosunku do monografii, ujmujących całokształt problematyki polityczno-wojskowej powstania. Pamiętamy, iż niektóre opracowania powstały dwadzieścia, trzydzieści lat temu. Do monografii takich zaliczyć trzeba opracowanie profesorów: Antoniego Czubińskiego, Zdzisława Grota i Benona Miśkiewicza (dwa wydania), Antoniego Czubińskiego (trzy wydania), monografię Wojska Wielkopolskiego 1918 – 1920 – pracę piszącego te słowa (1990 r.), itd. Pomijam tu wydania popularno-naukowe, jak np. prof. Marcelego Kosmana.
W trakcie obchodów w 2009 r. ukazała się książka dr. M. Rezlera, której autor nadał charakter opracowania popularno-naukowego. To najobszerniejsze „rocznicowe” wydawnictwo spotkało się z bardzo dobrym przyjęciem przez czytelników, co niewątpliwie wpłynęło na nominowanie książki do grupy dziesięciu najlepszych publikacji popularno-naukowych wydanych w 2009 r.
W okresie obchodów 90 rocznicy powstania ukazało się kilkadziesiąt większych publikacji, przede wszystkim w środowiskach lokalnych, co zasługuje na szczególne uznanie. Ukazały się też cenne reprinty (Witkowo), wydawnictwa albumowe itp.
Najsłabiej zaprezentowały się wydawnictwa o charakterze naukowym. Powodów takiego stanu rzeczy jest kilka. Główny to „wykruszanie” się historyków powstania. Napływ młodych adeptów jest nikły.
Najpoważniejszym ośrodkiem ciągle jest zespół „kościański”. Obok współtwórców tego zespołu (dr. Marka Rezlera, prof. Bogusława Polaka), prof. Zbigniewa Dworeckiego, prof. Bernarda Piotrowskiego, dr. Zdzisława Kościańskiego, pojawiło się kilku młodych historyków, m.in. mgr Jakub Staszak i dr Michał Polak. Problematyką tą zajmuje się także dr hab. Janusz Karwat.
Wróćmy jednak do wydawnictw przygotowanych w ramach grantu. Zespół działający w Instytucie Polityki Społecznej i Stosunków Międzynarodowych Politechniki Koszalińskiej skupia historyków z różnych ośrodków, w większości z zespołu „kościańskiego”. Ogółem do końca października 2010 r. ukaże się siedem książek:
- Bitwy powstania wielkopolskiego 1918-1920, opracowanie zespołowe, red.
Bogusław Polak,
- Wiesław Olszewski, Łukasz Jastrząb: Lista strat powstania wielkopolskiego
1918-1920, opracowanie zespołowe,
- Wiesław Olszewski: Powstanie wielkopolskie 1918-1920, album, wydanie nowe,
poprawione i uzupełnione,
- Bogusław Polak: Wojsko wielkopolskie 1918-1920, album,
- Jan Basiński: Służba sanitarno-medyczna formacji wielkopolskich 1918 – 1920,
monografia,
- Kościół katolicki a powstanie wielkopolskie 1918-1920, monografia opracowanie
zbiorowe,
- Wielkopolanie – Kawalerowie Virtuti Militari 1918-1920, monografia,
opracowanie zbiorowe.
Pierwsze publikacje z tego zestawu dotarły do wielu bibliotek, instytucji i osób zainteresowanych. Lista strat… wywołała duży odzew społeczny. Napłynęły poprawki i uzupełnienia. Pracą zespołu zainteresowała się kancelaria i osobiście poległy w pielgrzymce pamięci do Katynia śp. Prezydent Lech Kaczyński. Drugie wydanie Listy strat …, poprawione i uzupełnione ukazało się z przedmową śp. Prezydenta:
„Ojczyzna to ziemia i groby…Biorąc do rąk wydaną z okazji 90. rocznicy Powstania Wielkopolskiego księgę upamiętniającą Tych, którzy oddali swe życie za Polskę i dzięki którym rodząca się do niepodległego życia Rzeczpospolita odzyskała swe zachodnie dzielnice, po raz kolejny możemy się przekonać, jak prawdziwe są to słowa. Wielu wielkopolskich powstańców walczących z poświęceniem o swoją ojcowiznę – Polskę i Wielkopolskę – znalazło miejsce wiecznego spoczynku w rodzinnej ziemi. Ponad 70 lat temu, wpisując się do pierwszej Listy strat Powstania Wielkopolskiego, Edward Śmigły-Rydz stwierdził, że trzeba , aby pamięć o nich wiecznie trwała i żyła. I tak się dzieje. Obchody 90 rocznicy Powstania Wielkopolskiego i związane z nimi publikacje dowodzą, że Polacy nie zapomnieli o swoich bohaterach, że pamięć o nich jest i będzie przekazywana z pokolenia na pokolenie, że tworzy ona podstawy naszego patriotyzmu. Książka o poległych wielkopolskich bohaterach poniesie w przyszłość wiedzę o nich, przypominać będzie potomnym o wielkim czynie mieszkańców Wielkopolski”.
Lech Kaczyński
Warszawa, 8 czerwca 2009 r.

Minister Władysław Stasiak uczestniczył w seminarium kościańskim 17 lutego 2009 r. Historyk z zawodu, wygłosił referat nt. roli powstania wielkopolskiego w odzyskaniu przez Polskę niepodległości w latach 1918-1921 r. Postulował kontynuację badań, także na szczeblu lokalnym. Wystąpienie świadczyło zarówno o znajomości materii, jak i źródeł do dziejów powstania. Jak wiemy, W. Stasiak 10 kwietnia 2010 r. zginął u boku swego Prezydenta. Umieszczonemu w planie wydawnictw Słownikowi Kawalerów Orderu Virtuti Militari patronował gen. bryg. Stanisław Komornicki, Kanclerz Kapituły Orderu Virtuti Militari. Tom ukaże się z Jego przedmową. Generał S. Komornicki, honorowy przewodniczący Rady Wydawniczej Słownika Biograficznego Kawalerowie Virtuti Militari 1792-1945 także podzielił los poległych 10 kwietnia 2010 r. …

*

Kilka powyższych wniosków to tylko niektóre z postulatów wartych podniesienia w trakcie oceny obchodów dziewięćdziesiątej rocznicy wybuchu powstania. To wezwanie dla młodych adeptów historii, Wielkopolan, iż trzeba i warto badać dzieje tego jednego z niewielu zwycięskich polskich czynów zbrojnych. Martwi jednak fakt, iż decyzją resortu oświaty wykreślone zostały kolejne godziny z programów historii szkół różnych stopni. Z przeszłości wyciągajmy wnioski na dzień dzisiejszy i przemyślenia dla przyszłości. Czyni tak wiele narodów europejskich, równocześnie rozumiejąc sens unijnej wspólnoty.