www.powstaniewlkp.fora.pl

Zdzisław

Dr Zdzisław Kościański: In Memoriam- Zygmunt Duda - człowiek instytucja: regionalista, nauczyciel, historyk, działacz społeczny, żarliwy propagator wiedzy i tradycji Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, świetny mówca - piewca tej ziemi (27 marca 1937 r. - 23 lutego 2017 )

Spośród grona wybitnych regionalistów i nauczycieli ziemi wielkopolskiej odszedł badacz, który wyrył trwały i znaczący ślad na polu poszukiwań historycznych, jak i działalności edytorskiej oraz jako wychowawca wielu pokoleń Opaleniczan. Wniósł też Zygmunt również znaczący wkład w rozwój życia kulturalnego i religijnego, pełniąc przez wiele lat m.in. funkcję redaktora gazetki parafialnej w Opalenicy. Był również autorem wartościowych artykułów i rozpraw na tematy związane z Ziemią Opalenicką i Wielkopolską.
Miałem to szczęście poznać Zygmunta w 1982 roku. Śledziłem jego dokonania na niwie „Ech Opalenickich”, które obok „Wiadomości Kościańskich” były czymś niespotykanym w dokonaniach ówczesnej prasy regionalnej. Bliższą współpracę podjęliśmy podczas przygotowywania Opalenickiego Słownika Biograficznego a następnie podczas prac związanych z kultywowaniem tradycji Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 i pracami w ramach Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego.
Był Zygmunt Duda dokumentalistą i autorem wielu publikacji dotyczących dziejów Powstania Wielkopolskiego w Opalenicy, Buku, Nowym Tomyślu oraz biogramów powstańców wywodzących się z tego terenu. W opracowaniu „Trzeba było pójść … Powiat Nowotomyski w powstaniu wielkopolskim 1918 – 1919. Historia i pamięć” (Pod redakcją Zdzisława Kościańskiego i Bogumiła Wojcieszaka. Nowy Tomyśl 2010 rok ), w rozdziale „Strażnice historycznej pamięci w powicie nowotomyskim” dokonał szczegółowych opisów, z historią i zdjęciami 27 pomników, 28 tablic, 25 nazw ulic oraz 10 innych form upamiętniania powstania, np. dąb niepodległości z 1919 r. w Michorzewie, znajdujących się w 25 miejscowościach tego powiatu.
Pisał w tym opracowaniu o znaczeniu pamięci utrwalonej w postaci pomników i tablic: „Pomnikami i tablicami pisane są dzieje polskiego losu, również powiatu nowotomyskiego, który obfituje w liczne symbole upamiętniające zmagania mieszkańców tej ziemi z zaborcą podczas Powstania Wielkopolskiego. Stanowią one ważną grupę miejsc pamiątek narodowych, honorują wydarzenia historyczne. W rozdziale tym strażnice pamięci związane z powstaniem obejmują grupę wszystkich form wolnostojących, czyli obeliski, pomniki, głazy narzutowe pod wspólnym pojęciem - pomnik. Drugą grupę stanowią różnego rodzaju tablice w miejscach ważnych w naszych miejscowościach, ponadto tablice z nazwami ulic w miastach i wsiach tego powiatu, mające odniesienie do Powstania Wielkopolskiego. Historia znaczona w kamieniu, marmurze, metalu w hołdzie walczącym o niepodległość przypomina kolejnym pokoleniom mieszkańców tych miejscowości o trudzie i ofiarach poniesionych dla Ojczyzny, gdyż trudno tworzyć teraźniejszość i myśleć o przyszłości bez uszanowania przeszłości. Miejsca te od-grywają ważną rolę w podtrzymywaniu tradycji powstańczych. Wpisują się w krajobraz kulturowy naszych miejscowości, w dokonania minionych pokoleń, w lokalną pamięć historyczną i szacunek dla dzieła naszych przodków wizualnie popularyzują wydarzenia, epizody, osoby związane z powstaniem. Tu można uczyć się historii tej ziemi, poznać wzniosłe i bolesne jej przejawy. Stanowią one świadectwo dramatu minionych lat, są dokumentem cza¬su minionego, fragmentem lokalnego podręcznika do nauki historii, śladami pamięci tych, co zginęli. Tworzą zabytki naszych miejscowości, wydatnie wzmacniają poczucie lokalnej tożsamości. Każda obecność pod pomnikiem, tablicą, każde nasze riali spojrzenie, zabarwione refleksją czy uczuciem, staje się jakby odczytywaniem kart z przeszłości, mówiących o losach naszego miasta, wsi, rodziny, by poznać świadectwa ludzkiego działania i postrzegać je także jako przesłanie. Indywidualna lub grupowa bytność w tym miejscu potwierdza potrzebę pamięci o ludziach i wydarzeniach. Uroczystości rocznicowe, okazjonalne słowa, chwila refleksji, złożenie kwiatów, zapalenie zniczy to gesty poświadczające, że w kamieniu, marmurze, metalu zawarte są treści stanowiące wartość trwałą, szczególną. Poprzez obcowanie z symbolami patriotycznej tradycji w swoich miejscowościach, dzieci, młodzież i dorośli mogą mieć poczucie większego przywiązania do swej „małej ojczyzny”. Miejsca pamiątek powstańczych mogą stanowić podstawę do pielęgnowania tradycji, opiekowania się nimi, także do licznych przedsięwzięć związanych ze zdobywaniem wiedzy o Powstaniu Wielkopolskim. Zobaczenie z bliska pomnika, tablicy, nazwy ulicy ułatwia kontakt z historią Wielkopolski i Polski, z minionymi lokalnymi wydarzeniami, może stać się impulsem do zainteresowania się tą problematyką.
Wielość wizualnych form utrwalających wydarzenia z lat 1918 - 1919 towarzyszy coraz bogatszej historiografii Powstania Wielkopolskiego, obejmującej także powiat nowotomyski. Pierwsze symboliczne znaki upamiętniające wydarzenia powstańcze stawiano wkrótce po zakończeniu walk i w dalszych latach minionego stulecia. Poświęcone były uczestnikom po-wstania i pierwszym poległym. Na tablicach z metalu lub marmuru umieszczano nazwiska zabitych z danej miejscowości lub w tej miejscowości. Powstańcy i ich rodziny, z potrzeby serca, spontanicznie, popularyzowali wiedzę o powstaniu, utrwalali prawdę historyczną za pomocą pomników, tablic, nazw ulic. Stawali się fundatorami znaków pamięci. Wspierały ich miejscowe społeczności poprzez wiele małych datków. Wraz z napaścią, wojsk niemieckich na Polskę, we wrześniu 1939 r., rozpoczęła się likwidacja pamiątek narodowych i historycznych. Okupant niszczył krzyże, figury, kapliczki przydrożne. Nie pominięto pomni¬ków i tablic świadczących o dokonaniach powstańczych. W niewielkim stopniu udało się je uratować.
W pierwszych kilku powojennych latach z entuzjazmem przystąpiono do stawiania, na poprzednich lub w nowych miejscach, pamiątkowych tablic, odrestaurowanych pomników Wznoszono nowe obiekty, łączące wydarzenia z lat 1918 - 1919 z datami 1939 ¬1945. W wielu miejscowościach, w zbiorowych mogiłach powstańców poległych w latach 1918 - 1919, złożono uczestników powstania zamordowanych lub zamęczonych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych”. Zygmunt Duda był nie tylko współinicjatorem przedsięwzięć rocznico-wych w Opalenicy, ale także ufundowania pomnika i tablic upamiętniających udział Opaleniczan w Powstaniu Wielkopolskim l918/1919.
Ważne miejsce w tradycji powstańczej zajmowały u niego szkoły. W opracowaniu „Trzeba było pójść … Powiat Nowotomyski w powstaniu wielkopolskim 1918 - 1919. Historia i pamięć” osobny rozdział poświęcił 6 szkołom noszącym imiona Powstańców Wielkopolskich w tym powiecie (Lwówek, Łomnica, Miedzichowo, Posadowo, Urbanowo, Wąsowo) prezentując ich historię, sztandary, hymny, izby pamiątek.
Szczególnie bliska była mu Szkoła w Urbanowie. Na frontonie budynku znajdują się tam dwie tablice pamiątkowe. Pierwsza pochodzi z roku 1924; była do 1939 r. umieszczona na pomniku zbiorowej mogiły powstańców opalenickich na cmentarzu parafialnym i zawierała nazwiska powstańców poległych pod Zbąszyniem. Druga informuje, że Szkoła Podstawowa w Urbanowie nosi imię Powstańców Ziemi Opalenickiej. Nadaniu szkole imienia zbiorowego patrona towarzyszyło wręczenie sztandaru, otwarcie izby pamiątek wydanie okolicznościowej publikacji. Zygmunt w kronikarskim zapisie zapisał w „Wielkopolskim Powstańcu”: „ Dla uczniów wiejskiej szkoły w Urbanowie kierowanej przez Lidię Szwechłowicz nadanie imienia, poznawanie niepodległościowych tradycji, patriotycznej służby mieszkańców Opalenicy i okolicy, ukazywanie pamiątek, dokumentów, opracowań historycznych stanowi wzór działania wychowującego. Wybór patrona dla kolejnej szkoły, wynik inicjatywy oddolnej, sprawił, że szkoła ta przynależy do ogólnopolskiej rodziny - klubu wspólnego patrona”.
Brał udział jako prelegent na wielu spotkaniach z młodzieżą szkolną. Także uczestniczył jako słuchacz, który potrafił zebrać uzyskane informacje i pozostawić ślad w postaci recenzji czy tez sprawozdania, m.in. z prac nad nadaniem szkole w Lusowie imienia Józefa Dowbora-Muśnickiego w dniu 21 kwietnia 1997 roku. Zorganizowano wtedy sesję naukową poświęconą życiu i działalności Naczelnego Dowódcy Powstania Wielkopolskiego. Sesja ta – jak zapisał w „Wielkopolskim Powstańcu” - prowadzona przez Józefa Grajka, jaki towarzyszące wydarzenia były wychowawczym wzorcem dla zbiorowości szkolnej i zarazem znaczącym krokiem ku uroczystemu nadaniu szkole imienia.
W swoich publikacjach oraz wystąpieniach powstańczych dokonywał często statystycznej analizy, która była bodźcem do dalszych działań wielu pokoleń działaczy społecznych i regionalistów. Napisał, m.in. o dokonaniach swojego przyjaciela i współpracownika „ Za sprawą miejscowego regionalisty Bogumiła Wojcieszaka, utrwalającego historię Opalenicy i okolicy, ocalono od zapomnienia udział mieszkańców tej ziemi w walkach narodowowyzwoleńczych począwszy od Insurekcji Kościuszkowskiej po zwycięskie Powstanie Wielkopolskie. Na łamach lokalnego miesięcznika „Echa Opalenickie” przez kilka lat prezentowano udział opaleniczan w kolejnych zrywach wolnościowych. Brali w nich udział ziemianie i chłopi, inteligencja i robotnicy. W aneksach „Opalenickiego słownika biograficznego” (t. I - 1993, t. II 1994) B. Wojcieszak wymienia 3 uczestników Powstania Kościuszkowskiego, 16 walczących w Powstaniu Listopadowym, 27 uczestników wydarzeń Wiosny Ludów, 12 walczących w Powstaniu Styczniowym, 270 powstańców kompanii opalenickiej Powstania Wielkopolskiego, 19 poległych i zmarłych oraz 30 rannych w tych walkach, 36 organizatorek zaplecza aprowizacyjno-sanitarnego i 32 organizatorów tegoż powstania. Uczestnikom dążeń niepodległościowych, a szczególnie pamięci Powstania Wielkopolskiego poświęcono w Opalenicy 5 nazw ulic i 4 miejsca pamięci. Ukoronowaniem dotychczasowych starań o utrwalenie pamięci minionych wydarzeń historycznych z udziałem w nich opaleniczan była uroczystość nadania (14 czerwca 1997 r.) Szkole Podstawowej we wsi Urbanowo, w gminie Opalenica, imienia - Powstańców Ziemi Opalenickiej”. Dzięki jego wieloletniej pracy wraz z regionalistami i społecznikami - nadano wielu szkołom i ulicom patronów związanych z ziemią opalenicką.
Jego artykuły o tematyce powstańczej, lokalnej historii ukazały się m.in. w kwartalnikach: „Kronika Wielkopolski”, „Przegląd Nowotomyski”, roczniku: „Wielkopolski Powstaniec”, w parafialnym periodyku „Opalenicka Aleja Zasłużonych”. Tylko w latach 1983 – 2008 na łamach miesięcznika „Echa Opalenickie” zamieścił 53 artykuły o lokalnej tematyce powstańczej. Był autorem, m.in. sylwetek Stanisława Dudy oraz Władysławy Gmerek,
Zygmunt był współorganizatorem opalenickich obchodów rocznic powstańczych od roku 1978. W 1994 roku założył koło miejskie Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 i przez 17 lat pełnił funkcję prezesa Koła w Opalenicy, a przez 12 lat należał do Zarządu Głównego TPPW 1918-1919 w Poznaniu. Znaczącą rolę odegrał także jako członek redakcji rocznika „Wielkopolski Powstaniec”. Ponadto był inicjatorem opalenickich spotkań rodzin powstańczych oraz akcji znakowania grobów. Za te dokonania na niwie kultywowania tradycji narodowo-wyzwoleńczej został wyróżniony Nagrodą Honorową „Dobosz Powstania Wielkopolskiego” (2008), Medalem „Wierni Tradycji” (2010)czy też Medalem Opiekun Miejsc Pamięci Narodowych (2012).
Zasług Zygmunta w badaniach regionalnych czy edytorstwa nie da się zamknąć w suchym sumowaniu tych dokonań. Cechowała Jego pracę wielostronność przedsięwzięć, w sposobie dawanych wykładów erudycyjność, a w życiu codziennym skromność i uczciwość etyczna. Zawsze pozytywnie zainteresowany był dokonaniami innych, zawsze gotowym służyć swoją radą i wiedzą
Zygmunt Duda do końca życia zachował pamięć i miłość do Tradycji Powstania Wielkopolskiego oraz Polski. Miałem to szczęście znać Zygmunta i być jego Przyjacielem. W sprawach historycznych wielokrotnie dzwoniliśmy do siebie. Zawsze kiedy przeczytał mój kolejny artykuł zawsze znalazł czas na kontakt ze mną i na ciepłe słowa zachęcające do dalszej pracy na niwie historycznej.
Zygmunt Duda pozostanie w mojej pamięci jako – człowiek prawy, pełen pasji, pomysłów i niespożytej energii. Dziękuję Tobie Zygmuncie, że miałem możność Ciebie poznać …